Jubileumconcert Oratoriumkoor Heiloo, 75 jaar muziek in vrijheid

Bij de uitvoering en vertolking van het oratorium The Creation  (Die Schöpfung, De Schepping). Muziekcompositie van Joseph Haydn, persoonlijke notities en kanttekeningen door Warner De Leeuw.

Te gast in HaydnHaus, de woning van Joseph Haydn van 1795 tot zijn overlijden in 1809.

Jarenlange interesse voor Haydn’s muziek en Haydn’s muzikale klassieke stijl wekken na het beluisteren van dit oratorium in mij de wens om te zien of ik – tweehonderd jaar later – In Wenen nog iets kan ‘proeven’ van Haydn’s muzikale inspiratie voor en compositorische zeggingskracht in The Creation. Het woonhuis van Haydn in Wenen – HaydnHaus – waar hij aan het oratorium heeft gewerkt lijkt me daartoe de aangewezen plaats om te bezoeken. Benieuwd ben ik wat ik zal vinden, rekening houdend met de grote tijdspanne die mij van de componist scheidt. Wanneer ik op een gegeven moment de poortdeur van het woonhuis open en het huis betreedt gaat mijn wens in vervulling. In het woonhuis is aandacht voor de leef- en werkomstandigheden van de componist. Een kleine tuin achter de woning heeft de functie van siertuin en moestuin. Een papegaai die Haydn in Londen heeft gekocht krijgt een speciale plek bij zijn huis. Ter informatie van de bezoeker is er kennis te nemen van huiselijke omstandigheden, vergezeld van aantekeningen en kopieën van composities van Haydn zelf.

In een van de woonvertrekken in het woonhuis van Haydn is aandacht voor het ontstaan van het oratorium The Creation – Die Schöpfung. Haydn is ongeveer 65 jaar oud als hij zich aan het componeren ervan zet. Bronnen, documentatie, citaten, illustraties, objecten, de Hammervleugel – Klavier – deze dragen positief bij aan mijn beeldvorming over de componist in de periode van ontstaan van het muziekwerk.

Haydn heeft een disciplinaire instelling. Zijn dagindeling ziet er gestructureerd uit: vroeg opstaan, werktijden en rustpauzes overdag, wandelingen maken, de maaltijden gebruiken – deze elementen maken voor hem het programma van iedere dag uit. ’s Morgens gaat Haydn zitten achter het Klavier (Hammervleugel) en maakt hij improviserend muzikale notities en schetsen. ’s Middags werkt hij zijn gemaakte schetsen en notities uit en hij werkt daaraan verder tot hij tevreden is over het resultaat. Het uiteindelijke resultaat vertrouwt hij toe aan het muziekpapier: de partituur.

Haydn: “Het gaat me om het wekken van heilige gevoelens en om eer te betonen aan God de Schepper – Creator. God, de maker van licht, hemellichamen, natuur, bomen, dieren, vogels, de mens, man en vrouw”. En: “Nooit was ik zo vroom als bij het componeren van The Creation – Die Schöpfung”. Zo bidt Haydn iedere dag tot God om hem energie, kracht en inspiratie te geven en om het compositiewerk te kunnen voortzetten. Bij publicatie van de complete partituur geeft de componist expliciet aan dat het luisterende publiek niet moet applaudisseren tussen de verschillende delen. “De werking van het geheel en de verbinding van de afzonderlijke delen moeten door applaus – als expressie van tevredenheid of als verzoek om een herhaling – niet verstoord of onderbroken worden” stelt hij zelf.

 

Inhoudelijke opmerkingen over The Creation – Die Schöpfung – De Schepping

Het oratorium The Creation bestaat uit drie delen. Orkestmuziek, recitatieven en aria’s van solisten, en koorzang wisselen elkaar af. Aan de hand van de Bijbelse vertelling wordt het begin van leven ontvouwd met muzikale expressieve middelen. In een prachtige combinatie van “toon bij de tekst en tekst bij de toon” getuigt het hele werk van Haydn’s grote kennis en ervaring als componist. Spannende klanken van het orkest aan het begin (ouverture) schilderen de chaos, de verrassende paukenslagen op een gegeven moment, de engel Rafaël die vertelt: “God spreekt: Er zij licht. En er was: LICHT!” Met een krachtig akkoord (in C grote terts) van het orkest worden deze woorden ondersteund. In het vervolg van het muziekwerk wisselen klankkleuren van orkest en zangstemmen elkaar voortdurend af.

Per scheppingsdag vertellen de engelen Gabriël, Rafaël en Uriël over God’s scheppende werk: van duisternis en chaos naar licht en zinvolle ordening van leven. De elementen zon, maan en stralende sterren, voorbeelden van natuur en creatuur komen aan ons luisterend oor voorbij. Het koor sluit voluit zingend iedere scheppingsdag af met een loflied op de Schepper – Creator. Terwijl zo alle elementen, diverse dieren en beelden uit de natuur genoemd en bezongen worden presenteren in het laatste deel Adam en Eva zich. Zij bezingen hun geluk, verbondenheid en liefde voor elkaar. 

Na de verwachtingsvolle en spannende ouverture maken verwondering en vreugde, dankbaarheid en lofzang deel uit van een unieke muzikale reis. Met een plechtig en indrukwekkend slotkoor met de solisten besluit Haydn zijn oratorium. Met afwisselende inzetten van het koor – in de muzikale vorm van een fuga – klinken woorden van dankbaarheid en hulde aan God de Schepper – toonkunstig en harmonisch begeleid door het orkest. Om de Weense dirigent Nikolaus Harnoncourt te citeren: “Mijn God, Haydn vertelt ons alles wat wij moeten weten”.

Ten slotte

Van 1798-1799 naar 2020: een grote stap in tijd, geschiedenis en andere contexten. Goed gecomponeerde en mooie muziek en de vertolking ervan zijn gelukkig niet aan tijd gebonden. The Creation is daarvan een mooi voorbeeld. Het verhaal en de inhoud van The Creation in muzikale taal en vorm gegoten is van alle tijden. Voor het Oratoriumkoor Heiloo is het mijns inziens een mooie uitdaging om het Oratorium The Creation – Die Schöpfung – De Schepping van Joseph Haydn in te studeren. Behalve een uitdaging is het beslist ook een hele klus voor orkest, koor, solisten en dirigent samen, om dit werk te vertolken en tot klinken te brengen, op de adem van alle deelnemers met hun stemmen en met klankkleuren van het instrumentarium van het orkest. Gezamenlijk werken alle deelnemers – koorleden, solisten en orkestleden – aan “dit subliem en pastoraal muziekwerk”, gedurende een aantal maanden tot en met de uitvoering op zaterdag 16 mei 2020. Voor belangstellende luisteraars is de uitvoering een werkelijk muzikaal geschenk wanneer de indrukwekkende muziek van het oratorium The Creation van Joseph Haydn klinkt in de prachtige Cultuurkoepel van Heiloo.

Achtergrondinformatie over Haydn en The Creation

Wat ik wil weten over de componist Franz Joseph Haydn is op diverse manieren op te zoeken. Enkele wetenswaardigheden over hem. Haydn leefde van 31 maart 1732 tot 31 mei 1809. Oostenrijks componist van klassieke muziek in de Weens-klassieke stijl. Belangrijke plaatsen waar Haydn leefde en werkzaam was: Wenen, Eisenstadt en Londen. Haydn was gehuwd met Maria Anna Keller. Een zwijgzaam huwelijk vol spanningen tussen beide echtelieden. Tijdens zijn leven is hij een beroemd en gevierd componist, geëerd met een eredoctoraat van de Universiteit Oxford.

Zijn muzikale oeuvre bestaat uit meer dan honderd symfonieën voor orkest geschreven, en soloconcerten met een of meer solisten. Verder kamermuziek: 68 strijkkwartetten, pianotrio’s, duo’s voor piano en viool of solozang. Haydn componeert verschillende opera’s. Kerkmuziek: 14 missen voor de liturgische praktijk in kapel of kerk. En enkele oratoria, waarvan The Creation – Die Schöpfung en Die Jahreszeiten (de jaargetijden) de meest bekende zijn. Haydn’s muziek wordt regelmatig uitgevoerd, in grote of kleine concertzalen, kerken of kapel, en in kleine of huiselijke kring, ook in onze tijd.

Oratorium The Creation

Aanleiding tot het componeren van dit muziekwerk is een verzoek aan Haydn gericht wanneer hij – op reis gegaan vanuit Wenen naar Engeland – verblijft in Londen in de jaren 1791-1792 en 1794-1795. Tijdens zijn verblijf in Engeland maakt Haydn kennis met de muziek van componist G.F. Händel – Engels componist van Duitse afkomst die leefde van 1685-1759. Hij is diep onder de indruk van de oratoriummuziek van deze componist, en van de Engelse koortraditie en koorpraktijk. Hij beluistert in de Westminster Abbey onder meer The Messiah en Israël in Egypt.

Eenmaal teruggekeerd in Wenen in augustus 1795 gaat Haydn op het gedane verzoek in en zet hij zich aan de compositie-arbeid voor een bijbels oratorium The Creation – Die Schöpfung, in de herfst van 1796. Hij is daarmee intensief bezig tot in de winter van 1797-1798. Uitgangspunt voor dit werk is het Bijbelse Scheppingsverhaal opgetekend in het eerste Bijbelboek Genesis –  In den Beginne. Tevens gebruikt hij teksten uit het dichtwerk Paradise Lost van de Engelse dichter John Milton. Voor de vertaling van dit epos vanuit het Engels in het Duits wordt gezorgd, aangezien Haydn geen Engels kent.

De eerste druk van de partituur verschijnt in 1798. Op het titelblad staat vermeld: “Die Schöpfung. In Musik gesetzt von Herrn Joseph Haydn, Doktor der Tonkunst und Esterhazyscher Kapellmeister”. De eerste uitvoering van het oratorium vindt plaats in een Weens paleis, voor genodigden, in april 1798. Het grote publiek maakt kennis met dit oratorium in het Burgtheater in Wenen in maart 1799. Na de uitvoering ervan reageert het publiek direct enthousiast en is het positief gestemd over het werk. Na de eerste uitvoeringen In Wenen is dit oratorium altijd een populair en bekend werk gebleven, – groots van opzet, indrukwekkend –, niet alleen in Wenen.

 

Bronnen: Documentatie, literatuur en muziek van Haydn

Notities: Warner De Leeuw